İş hayatında fazla mesai, birçok çalışanın ve işverenin dikkat etmesi gereken önemli bir konudur. 4857 Sayılı İş Kanunu’na göre fazla çalışma şartları, ücret hesaplamaları ve işçilerin hakları belirli kurallara tabidir. Peki, fazla mesai nasıl hesaplanır, fazla çalışma ücreti nasıl ödenir ve işçinin hakları nelerdir? İşte tüm detaylar.
Fazla Çalışma Nedir?
Fazla çalışma, kanuni çalışma süresinin aşılması anlamına gelir. Türkiye’de işçilerin haftalık çalışma süresi 45 saat olarak belirlenmiştir. Eğer bir çalışan, haftalık 45 saatin üzerinde çalışıyorsa bu fazla mesai olarak kabul edilir. Ancak, denkleştirme esasının uygulandığı durumlarda, yani bazı haftalarda 45 saati aşan ancak genel olarak ortalamada 45 saati geçmeyen çalışmalar fazla mesai sayılmaz.
Fazla Mesai Ücreti Nasıl Hesaplanır?
4857 Sayılı İş Kanunu’nun 41. maddesine göre, fazla çalışma için işçiye ödenecek ücret şu şekilde hesaplanır:
- Fazla mesai ücreti, normal çalışma ücretinin saat başına düşen miktarının %50 artırılması ile ödenir.
- Eğer iş sözleşmesi haftalık 45 saatin altında belirlenmişse ve işçi bu sürenin üzerinde ancak 45 saate kadar çalışıyorsa, bu fazla çalışma değil, fazla sürelerle çalışma olarak adlandırılır. Bu durumda, işçiye ödenecek saatlik ücret %25 artırılarak hesaplanır.
Örnek hesaplama yapacak olursak:
- İşçinin saatlik ücreti 100 TL ise;
- Fazla çalışma ücreti: 100 TL + (%50 zam) = 150 TL
- Fazla sürelerle çalışma ücreti: 100 TL + (%25 zam) = 125 TL
Fazla Mesai Yerine Serbest Zaman Kullanımı
İş Kanunu, işçilere fazla çalışma karşılığında serbest zaman kullanma hakkı da tanımaktadır. İşçi, fazla çalıştığı her saat karşılığında 1 saat 30 dakika, fazla sürelerle çalıştığı her saat karşılığında ise 1 saat 15 dakika serbest zaman kullanabilir. Bu serbest zaman hakkı 6 ay içinde ve işçinin maaşında herhangi bir kesinti olmadan kullandırılmalıdır.
Fazla Mesai İçin İşçi Onayı Gerekir mi?
İşveren, işçiye fazla mesai yaptırmak istiyorsa, öncelikle işçinin onayını almak zorundadır. İş sözleşmesinde veya toplu iş sözleşmesinde fazla mesai ile ilgili açık bir hüküm bulunmuyorsa, işçiden yazılı onay alınması gerekir.
Ancak, işçinin fazla çalışma yapmayı reddetme hakkı bulunmaktadır. İşveren, işçiyi fazla mesaiye zorlayamaz veya fazla mesai yapmadığı için işçiyi işten çıkaramaz.
Fazla Çalışma Süre Sınırı
Kanuna göre, bir işçi yılda en fazla 270 saat fazla mesai yapabilir. Bu sınırın aşılması yasal değildir ve işveren tarafından ihlal edilmesi durumunda işçi hukuki yollara başvurabilir.
Gece Çalışmalarında Fazla Mesai Uygulaması
4857 Sayılı İş Kanunu’nun 69. maddesine göre, gece çalışmalarında fazla mesai yapılması yasaklanmıştır. Ayrıca, sağlık nedenlerine dayanan kısa veya sınırlı süreli işlerde de fazla mesai yapılamaz.
Maden İşçilerinin Fazla Çalışma Hakları
Özellikle yer altı maden işlerinde çalışan işçiler, fazla çalışma konusunda farklı kurallara tabidir. 4857 Sayılı Kanun’un 42 ve 43. maddelerine göre;
- Maden işçileri haftalık 37.5 saati aşan her fazla çalışma saati için en az %100 zamlı ücret almalıdır.
- Maden işçilerine, 42 ve 43. maddelerde sayılan zorunlu durumlar dışında fazla çalışma yaptırılamaz.
Fazla Mesai Yapılmayan Sektörler ve İşler
Bazı sektörlerde ve işlerde fazla mesai yaptırılması yasaktır. Bunlar arasında:
- Yer altı maden işleri
- Sağlık nedeniyle kısıtlı süreli işler
- Gece çalışmaları
- Tehlikeli ve ağır işler
Bu işlerde çalışan işçiler fazla mesaiye zorlanamaz.
Fazla Mesai Ücretinin Ödenmemesi Durumunda Ne Yapılmalıdır?
Eğer işveren, fazla çalışma ücretlerini ödemiyorsa, işçi şu yolları izleyebilir:
- İşyerinde İK Departmanına veya işverenine yazılı bildirimde bulunabilir.
- Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı’na şikayette bulunabilir.
- İş Mahkemesi’ne dava açabilir.
Fazla mesai alacaklarında zamanaşımı süresi 5 yıldır, bu nedenle işçiler geçmiş 5 yıl içinde alamadıkları fazla mesai ücretlerini talep edebilirler.
4857 Sayılı İş Kanunu
…
Fazla çalışma ücreti
Madde 41 – Ülkenin genel yararları yahut işin niteliği veya üretimin artırılması gibi nedenlerle fazla çalışma yapılabilir. Fazla çalışma, Kanunda yazılı koşullar çerçevesinde, haftalık kırkbeş saati aşan çalışmalardır. 63 üncü madde hükmüne göre denkleştirme esasının uygulandığı hallerde, işçinin haftalık ortalama çalışma süresi, normal haftalık iş süresini aşmamak koşulu ile, bazı haftalarda toplam kırkbeş saati aşsa dahi bu çalışmalar fazla çalışma sayılmaz.
Her bir saat fazla çalışma için verilecek ücret normal çalışma ücretinin saat başına düşen miktarının yüzde elli yükseltilmesi suretiyle ödenir.
Haftalık çalışma süresinin sözleşmelerle kırkbeş saatin altında belirlendiği durumlarda yukarıda belirtilen esaslar dahilinde uygulanan ortalama haftalık çalışma süresini aşan ve kırkbeş saate kadar yapılan çalışmalar fazla sürelerle çalışmalardır. Fazla sürelerle çalışmalarda, her bir saat fazla çalışma için verilecek ücret normal çalışma ücretinin saat başına düşen miktarının yüzde yirmibeş yükseltilmesiyle ödenir.
Fazla çalışma veya fazla sürelerle çalışma yapan işçi isterse, bu çalışmalar karşılığı zamlı ücret yerine, fazla çalıştığı her saat karşılığında bir saat otuz dakikayı, fazla sürelerle çalıştığı her saat karşılığında bir saat onbeş dakikayı serbest zaman olarak kullanabilir.
İşçi hak ettiği serbest zamanı altı ay zarfında, çalışma süreleri içinde ve ücretinde bir kesinti olmadan kullanır.
63 üncü maddenin son fıkrasında yazılı sağlık nedenlerine dayanan kısa veya sınırlı süreli işlerde ve 69 uncu maddede belirtilen gece çalışmasında fazla çalışma yapılamaz.
Fazla saatlerle çalışmak için işçinin onayının alınması gerekir.
Fazla çalışma süresinin toplamı bir yılda ikiyüzyetmiş saatten fazla olamaz.
(Ek fıkra: 10/9/2014-6552/4 md.) Bu Kanunun 42 nci ve 43 üncü maddelerinde sayılan hâller dışında yer altında maden işlerinde çalışan işçilere fazla çalışma yaptırılamaz.
(Ek fıkra: 10/9/2014-6552/4 md.) Yer altında maden işlerinde çalışan işçilere, bu Kanunun 42 nci ve 43 üncü maddelerinde sayılan hâllerde haftalık otuz yedi buçuk saati aşan her bir saat fazla çalışma için verilecek ücret, normal çalışma ücretinin saat başına düşen miktarının yüzde yüzden az olmamak üzere arttırılması suretiyle ödenir.[15]
Fazla çalışma ve fazla sürelerle çalışmaların ne şekilde uygulanacağı çıkarılacak yönetmelikte gösterilir.
Zorunlu nedenlerle fazla çalışma
Madde 42 – Gerek bir arıza sırasında, gerek bir arızanın mümkün görülmesi halinde yahut makineler veya araç ve gereç için hemen yapılması gerekli acele işlerde, yahut zorlayıcı sebeplerin ortaya çıkmasında, işyerinin normal çalışmasını sağlayacak dereceyi aşmamak koşulu ile işçilerin hepsi veya bir kısmına fazla çalışma yaptırılabilir. Bu durumda fazla çalışma yapan işçilere uygun bir dinlenme süresi verilmesi zorunludur.
Şu kadar ki, zorunlu sebeplerle yapılan fazla çalışmalar için 41 inci maddenin birinci, ikinci ve üçüncü fıkraları hükümleri uygulanır.
Olağanüstü hallerde fazla çalışma
Madde 43 – Seferberlik sırasında ve bu süreyi aşmamak şartıyla yurt savunmasının gereklerini karşılayan işyerlerinde fazla çalışmaya lüzum görülürse işlerin çeşidine ve ihtiyacın derecesine göre Cumhurbaşkanı günlük çalışma süresini, işçinin en çok çalışma gücüne çıkarabilir.[16]
Bu suretle fazla çalıştırılan işçiler için verilecek ücret hakkında 41 inci maddenin birinci, ikinci ve üçüncü fıkraları hükümleri uygulanır.
Ulusal bayram ve genel tatil günlerinde çalışma
Madde 44 – Ulusal bayram ve genel tatil günlerinde işyerlerinde çalışılıp çalışılmayacağı toplu iş sözleşmesi veya iş sözleşmeleri ile kararlaştırılır. Sözleşmelerde hüküm bulunmaması halinde söz konusu günlerde çalışılması için işçinin onayı gereklidir.
Bu günlere ait ücretler 47 nci maddeye göre ödenir.
Saklı haklar
Madde 45 – Toplu iş sözleşmesi veya iş sözleşmelerine hafta tatili, ulusal bayram ve genel tatillerde işçilere tanınan haklara, ücretli izinlere ve yüzde usulü ile çalışan işçilerin bu Kanunla tanınan haklarına aykırı hükümler konulamaz.
Bu hususlarda işçilere daha elverişli hak ve menfaatler sağlayan kanun, toplu iş sözleşmesi, iş sözleşmesi veya gelenekten doğan kazanılmış haklar saklıdır.
…
TAVSİYE EDİLEN İÇERİKLER
Kaynak: 4857 Sayılı İş Kanunu
Yasal Uyarı: Bu içerikte yer alan bilgi, görsel, tablolar, açıklama, yorum, analiz ve bir bütün olarak içeriğin tamamı sadece genel bilgilendirme amacıyla verilmiştir. Kişi veya kuruma özel profesyonel bir bilgilendirme ve yönlendirmede bulunma amacı güdülmemiştir. Konu ile benzerlik gösterse de her işletmenin kendi özel şartları nedeniyle farklı durumları olabilir. Bu nedenle, bu yazıda belirtilen içerikte yola çıkarak işletmenizi etkileyecek herhangi bir karar alıp uygulamaya geçmeden önce, uzmanına danışmanız menfaatiniz gereğidir. Muhasebenews veya ilişkili olduğu kişi veya kurumlardan hiç biri, bu belgede yer alan bilgi, tablo, görsel, görüş ve diğer türdeki tüm içeriklerin özel veya resmi, gerçek veya tüzel kişi, kurum ve organizasyonlar tarafından kullanılması sonucunda ortaya çıkabilecek zarar veya ziyandan sorumlu değildir.
